Wprowadzone w związku z pojawieniem się pandemii COVID-19 ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej oraz wykonywaniu pracy zarobkowej skutkowały w wielu wypadkach obniżeniem dochodu poszczególnych gospodarstw domowych. W efekcie spadła realna możliwość regulowania zobowiązań o charakterze kredytowym, szczególnie przez osoby, które straciły pracę lub źródło utrzymania.
W odpowiedzi na sytuację banki wprowadziły do swojej oferty możliwość zawieszenia spłat rat kredytów lub pożyczek w związku z wystąpieniem pandemii COVID-19, czyli tzw. pozaustawowe wakacje kredytowe (dalej:” pozaustawowe wakacje kredytowe”).
W dniu 2 kwietnia 2020 r. EBA (European Banking Authority, dalej: EBA) opublikowała „Wytyczne dotyczące ustawowych i pozaustawowych moratoriów na spłaty kredytów, stosowanych w obliczu kryzysu wywołanego przez COVID-19” wskazujące, jakie kryteria muszą spełniać moratoria, które zostały lub będą przyznane przez banki przed dniem 30 czerwca 2020 r. W treści wytycznych wskazano, że banki muszą identyfikować występujące trudności o charakterze krótkoterminowym, które mogą w dłuższej perspektywie czasu skutkować długotrwałymi problemami, a w ostateczności niewypłacalnością. Udzielone moratoria nie powinny być również klasyfikowane jako forbearance lub trudna restrukturyzacja. Celem tzw. pozaustawowych wakacji kredytowych (moratoriów) powinno być rozwiązanie krótkotrwałych trudności z płynnością finansową spowodowanych ograniczoną lub zawieszoną działalnością wielu przedsiębiorstw i osób fizycznych w związku z epidemią COVID-19.
Związek Banków Polskich komunikatem z dnia 1 czerwca 2020 r. poinformował, że zakończono prace nad „Stanowiskiem banków w zakresie ujednolicenia zasad oferowania narzędzi pomocowych dla klientów sektora bankowego”, które obowiązuje dla instrumentów pomocowych udzielanych od dnia 13 marca 2020 r. do dnia 30 września 2020 r. Urząd Komisji Nadzoru Finansowego notyfikował powyższe stanowisko jako tzw. moratorium pozaustawowe do EBA.
W dniu 24 czerwca 2020 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 (Dz. U. 2020, poz.1086) tzw. Tarcza Antykryzysowa 4.0., która wprowadziła przepisy regulujące udzielanie tzw. wakacji kredytowych dla konsumentów (dalej: „ustawowe wakacje kredytowe”).
Rzecznik Finansowy uruchomił dedykowaną infolinię i adres e-mail do przyjmowania i analizowania zastrzeżeń klientów w stosunku do działalności instytucji finansowych w związku z pandemią. Tą drogą otrzymał szereg informacji o pojawiających się nieprawidłowościach i mógł podejmować działania w sprawach indywidualnych, jak i systemowo zapobiegać nieuczciwym praktykom rynkowym.
Poniżej Rzecznik Finansowy przekazuje zestawienie głównych problemów zgłaszanych przez klientów podmiotów rynku finansowego związanych z pozaustawowymi wakacjami kredytowymi oraz ustawowymi wakacjami kredytowymi.
Pozaustawowe wakacje kredytowe
- Informacje przekazywane kredytobiorcom w ofercie na temat pozaustawowych wakacji kredytowych
Do czasu wydania stanowiska przez Związek Banków Polskich, banki w ramach pozaustawowych wakacji kredytowych samodzielnie ustalały zakres oferty dotyczącej zawieszenia spłaty rat kredytów lub pożyczek. W związku z powyższym to banki decydowały o wszystkich warunkach pozaustawowych wakacji kredytowych, tj.: grupie kredytobiorców objętych ofertą, rodzaju rat co do których możliwe jest zawieszenie płatności, wysokości opłat, czasie odroczenia spłaty, warunkach skorzystania z oferty, rodzaju produktów, które mogą podlegać zawieszeniu.
Klienci, którzy zgłaszali Rzecznikowi Finansowemu problemy w związku z otrzymaniem oferty pozaustawowych wakacji kredytowych wskazywali na jej niejednolity charakter. W zależności od banku odroczenie było przyznawane tylko określonym grupom kredytobiorców, którzy spełniali warunki np. brak zaległości w spłacie kredytu na dzień złożenia wniosku lub brak zaległości w spłacie przekraczającej 90 dni.
Pozaustawowe wakacje kredytowe były zróżnicowane również w innym aspekcie, to jest możliwości odroczenia konkretnych rat (raty kapitałowe, lub raty kapitałowo-odsetkowe) oraz czasu odroczenia (do 6 miesięcy). Niektóre z podmiotów wyłączały określone produkty bankowe spod oferty pozaustawowych wakacji kredytowych np. umowy o kartę kredytową.
Zawężenie zakresu oferty Banków oznaczało, że w czasie trwania pandemii COVID-19, kredytobiorca mógł być obciążany koniecznością spłaty rat odsetkowych, bowiem zawieszeniu ulegała płatność tylko części kapitałowej raty lub termin zawieszenia rat kredytu nie odpowiadał faktycznemu okresowi obniżenia dochodów kredytobiorcy. Ponadto, niejednokrotnie zawieszenie spłaty rat kredytu nie powodowało odpowiedniego wydłużenia okresu kredytowego (spłaty), co przełożyło się na znaczny wzrost wysokości rat kredytu po okresie zawieszenia.
Należy dodatkowo wskazać, że w czasie oferowania pozaustawowych wakacji kredytowych warunki na jakich je oferowano ulegały zmianie. Powodowało to dezorientację klienta – dochodziło do sytuacji, kiedy kredytobiorca wnioskował o odroczenie spłaty na określonych zasadach, a przed rozpatrzeniem wniosku oferta banku ulegała modyfikacji i przyznawane mu były pozaustawowe wakacje kredytowe na nowych, zmienionych warunkach.
Rzecznik Finansowy otrzymywał szereg skarg klientów, bowiem ustalone przez banki zasady udzielania pozaustawowych wakacji kredytowych nie były jasne, a kredytobiorca niejednokrotnie nie znał przyczyny wydania decyzji odmownej.
Klienci wskazywali również, że banki na etapie przedkontraktowym nie przekazywały kredytobiorcom wszystkich oczekiwanych przez nich informacji dotyczących zawieszenia spłaty. Skargi w tym zakresie dotyczyły przede wszystkim braku informacji o wysokości rat po zakończeniu obowiązywania pozaustawowych wakacji kredytowych – kredytobiorcy wskazywali, że wielokrotnie zmieniony harmonogram spłat czy symulacja spłaty były im przekazywane dopiero po wypełnieniu wniosku.
- Koszty pozaustawowych wakacji kredytowych
Sygnalizowany wyżej problem był jednym z głównych przedmiotów skarg klientów do Rzecznika Finansowego.
Jak już wskazano wyżej, kredytobiorcy wielokrotnie byli zaskakiwani wysokością rat kredytu lub pożyczki, które przypadały po zakończeniu trwania pozaustawowych wakacji kredytowych. W zasadzie w ofercie wszystkich banków proponujących klientom odroczenie spłaty rat kredytu wskazano, że po zakończeniu okresu prolongaty, kwota kapitału do spłaty wzrośnie o wartość naliczonych odsetek. Jednak, z puntu widzenia kredytobiorców zabrakło konkretnej informacji o wszystkich kosztach składających się na koszt skorzystania z pozaustawowych wakacji kredytowych. Klienci banków zwracając się z wnioskiem o pozaustawowe wakacje kredytowe nie byli świadomi, że zawieszając płatność raty kredytu, wydłużają okres kredytowania, a co za tym idzie zwiększają koszt kredytu.
W tym aspekcie kredytobiorcy wskazywali również, że w przesłanych przez bank aneksach pojawiały się postanowienia dotyczące „dodatkowego kosztu kredytu”, które są dla nich niezrozumiałe oraz sprzeczne z medialnym przekazem banków o „pomocowym” charakterze pozaustawowych wakacji kredytowych. Dodatkowo, klienci banków wskazywali, że niejednokrotnie naliczony koszt jest stosunkowo wysoki względem wysokości udzielonego kredytu lub pożyczki, a sposób naliczenia tego kosztu niezrozumiały.
Klienci wskazywali również na praktykę banków dotyczącą doliczania do kwoty kapitału kredytu lub pożyczki kwoty odroczonych odsetek.
Z bardzo nielicznymi wyjątkami banki nie umożliwiły klientom odroczenia spłaty kosztów ubezpieczenia kredytu, co w oczywisty sposób wiązało się z dodatkowym obciążeniem kredytobiorców w okresie korzystania z pozaustawowych wakacji kredytowych.
- Proces wydawania decyzji w sprawie pozaustawowych wakacji kredytowych
Obostrzeniem w trakcie trwania pandemii COVID-19 jest nakaz zachowania dystansu społecznego, który wprost przełożył się na działalność wszystkich podmiotów gospodarczych. Skargi klientów dotyczyły również problemów w komunikacji z bankami.
Jednym z głównych zgłaszanych zagadnień był długi termin rozpatrywania wniosków o udzielenie pozaustawowych wakacji kredytowych. Rzecznik Finansowy, szczególnie w początkowym okresie funkcjonowania pozaustawowych wakacji kredytowych otrzymywał stosunkowo wysoką liczbę skarg na podmioty rynku finansowego odnoszące się do tego problemu. Wielokrotnie klienci zgłaszali, że mimo złożenia wniosku o udzielenie pozaustawowych wakacji kredytowych w określonym terminie, wnioski nie były rozpatrywane w terminie przypadającym przed datą zapadalności najbliższej raty.
Rzecznik Finansowy otrzymał sygnały dotyczące szczególnie długiego terminu realizacji wniosków klientów przez jeden z podmiotów rynku finansowego – nawet do 12 tygodni. W skargach tych klienci sygnalizowali, że jeden z banków uruchamia pozaustawowe wakacje kredytowe niezwłocznie po złożeniu wniosku (czyli zawiesza spłatę rat), ale aneks do umowy kredytu przesyłany jest do podpisu kredytobiorcy w drugim lub nawet trzecim miesiącu trwania pozaustawowych wakacji kredytowych. W konsekwencji kredytobiorcy byli zaskakiwani treścią porozumienia, a ewentualna rezygnacja skutkowała obowiązkiem niezwłocznego uregulowania zaległych płatności.
Część skarg klientów dotyczyła również braku możliwości złożenia wniosku o udzielenie pozaustawowych wakacji kredytowych. Niektórzy z klientów nie posiadający elektronicznych kanałów dostępu do banku oraz obawiający się wizyty w placówce banku byli pozbawieni możliwości złożenia takiego wniosku.
Klienci zgłaszali również zaistnienie sytuacji, gdy w ocenie banku nie spełniali kryteriów warunkujących udzielenie im pozaustawowych wakacji kredytowych, ale banki proponowały im złożenie wniosku o restrukturyzację, który nie zawsze spełniał oczekiwania kredytobiorców ze względu na konsekwencje jego złożenia (m.in. obniżenie zdolności kredytowej).
- Ocena wniosków kredytowych. Kryteria udzielania pozaustawowych wakacji kredytowych
Rzecznik Finansowy zwraca uwagę, że kryteria udzielania klientom tzw. pozaustawowych wakacji kredytowych banki nie zawsze określały w sposób dostatecznie precyzyjny.
Kryterium ustalonym przez banki, które wzbudzało największe problemy, znajdujące swoje odzwierciedlenie w dużej liczbie skarg klientów kierowanych do Rzecznika Finansowego, dotyczyło oceny wniosków klientów pod kątem braku zaległości w spłacie kredytu w określonym czasie lub na określony dzień. Początkowe kryteria banków w tym zakresie były całkowicie różnorodne – przykładowo: brak zaległości na dzień 1 lutego 2020 r. , uchybienie płatności maksymalnie jednej raty, brak jakichkolwiek zaległości w spłacie kredytu na dzień złożenia wniosku lub uruchomienia pozaustawowych wakacji kredytowych. Szczególnie wymóg braku jakichkolwiek zaległości w spłacie kredytu był dotkliwy, bowiem wyłączał grupę kredytobiorców, w przypadku których opóźnienie w spłacie było niewielkie lub miało charakter incydentalny.
- Stosowanie przez kredytodawców postanowień o uznaniu salda zadłużenia
Pozaustawowe wakacje kredytowe to instrument pomocowy mający na celu wsparcie kredytobiorców pozostających w trudnej sytuacji wywołanej czynnikami zewnętrznymi, częstokroć niezależnymi od nich samych. Rzecznik natomiast odebrał informacje od klientów, że pozaustawowe wakacje kredytowe zostały wykorzystane przez niektóre banki do potwierdzenia salda zadłużenia poprzez wprowadzanie do aneksów uruchamiających je odpowiednich oświadczeń kredytobiorców w tym przedmiocie.
- Pozaustawowe wakacje kredytowe a przekazywanie danych do Biura Informacji Kredytowej i ocena zdolności kredytowej
Innym z problemów jakie pojawiły się w związku z udzielaniem przez banki pozaustawowych wakacji kredytowych jest kwestia przekazywania danych o udzielonym zawieszeniu spłaty rat kredytu do Biura Informacji Kredytowej S.A. (dalej: „BIK”).
Należy przypomnieć, że BIK jest instytucją powołaną na podstawie art. 105 ust. 4 oraz art. 105a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 2019 r. poz. 2357 t.j. ze zm., dalej: “Prawo bankowe”), której celem jest gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie informacji stanowiących tajemnicę bankową w zakresie, w jakim te informacje są potrzebne bankom w związku z wykonywaniem czynności bankowych – oceny zdolności kredytowej i analizy ryzyka kredytowego.
Główne zidentyfikowane przez Rzecznika Finansowego problemy w tym zakresie to brak możliwości oceny wpływu udzielenia pozaustawowych wakacji kredytowych i przekazania danych w tym zakresie do BIK na ocenę zdolności kredytowej klienta na przyszłość.
Rzecznik Finansowy otrzymuje skargi klientów dotyczące tego, że na etapie przedkontraktowym podmioty rynku finansowego nie poinformowały klientów o fakcie przekazania danych o udzieleniu pozaustawowych wakacji kredytowych do BIK i wynikających z tego faktu konsekwencjach. Przede wszystkim do Rzecznika Finansowego wpływają skargi klientów, którzy nie mogą uzyskać nowego zaangażowania kredytowego nie tylko w czasie obowiązywania pozaustawowych wakacji kredytowych, ale nawet do roku po zakończeniu czasu obowiązywania odroczenia. Klienci są zaskakiwani tym, że skorzystanie z pozaustawowych wakacji kredytowych uniemożliwia im zaciągnięcie innych zobowiązań po zakończeniu okresu zawieszenia – mimo, że w ich odczuciu posiadają realną możliwość regulowania nowego zobowiązania.
Rzecznik Finansowy zwraca uwagę, że coraz częściej z wnioskiem o udzielenie pomocy zwracają się do niego klienci, którzy zrezygnowali z pozaustawowych wakacji kredytowych, ponieważ z racji skorzystania z nich, nie mogli w czasie ich trwania uzyskać nowego zaangażowania kredytowego. Wskazują, że w takiej sytuacji oprócz oczywistego zobowiązania do zapłaty zaległych rat, informacja o braku płatności została przekazana do BIK, bowiem w ocenie kredytodawcy kredytobiorca pozostaje w zwłoce z regulowaniem rat. W konsekwencji BIK obniżył ich scoring uniemożliwiając uzyskanie nowego kredytu lub innego finansowania np. leasingu.
Kolejną kwestią, sygnalizowaną przez klientów jest brak informacji, czy dane w BIK są korygowane przez podmioty rynku finansowego. Niejednokrotnie, szczególnie w początkowym okresie oferowania pozaustawowych wakacji kredytowych klienci nie uiszczali bieżących rat kredytowych w oczekiwaniu na decyzję banku dotyczącą udzielenia zawieszenie/odroczenia a informacja o braku płatności raty była raportowana do BIK jako należność przeterminowana.
- Trudności związane z uzyskaniem pozaustawowych wakacji kredytowych dla określonych grup kredytobiorców („Rodzina na Swoim”)
Rzecznik Finansowy otrzymał sygnały pochodzące od grupy kredytobiorców, którzy zgłaszali problem z możliwością uzyskania pozaustawowych wakacji kredytowych – klienci korzystający z dopłat do kredytów preferencyjnych przyznawanych w programie „Rodzina na Swoim” informowali, że nie mogą skorzystać z oferty dotyczącej zawieszenia spłaty rat kredytu.
- Możliwość rezygnacji z pozaustawowych wakacji kredytowych. Odstąpienie od umowy
Klienci podmiotów rynku finansowego wielokrotnie informowali Rzecznika, że w związku z zawarciem aneksu do umowy kredytowej w ramach tzw. pozaustawowych wakacji kredytowych nie zawsze byli informowani przez bank o możliwości odstąpienia od przyznanych im warunków odroczenia spłaty rat kredytu. W konsekwencji byli pozbawieni możliwości rezygnacji, w sytuacji, gdy dopiero po złożeniu wniosku poznawali ostateczne warunki na jakich doszło do odroczenia płatności rat kredytu. Powodowało to dezorientację klientów – niektórzy z nich byli zaskoczeni kosztem pozaustawowych wakacji kredytowych i nie wiedzieli, czy mają możliwość odstąpienia od pozaustawowych wakacji kredytowych. Problem dotyczył również klientów podmiotów, gdzie w aneksie do umowy kredytu znalazły się postanowienia dotyczące potwierdzenia salda zadłużenia, a którzy chcieli odstąpić od treści takiego aneksu.
Rzecznik Finansowy otrzymał również szereg informacji o problemach z rezygnacją z pozaustawowych wakacji kredytowych. Klienci wskazywali, że nie mogą uzyskać informacji o tym, czy w ogóle jest możliwa rezygnacja polegająca na skróceniu czasu trwania pozaustawowych wakacji kredytowych np. z trzech miesięcy do dwóch. Dodatkowo, w przypadku skutecznej rezygnacji, klienci kierowali pytania o sposób rozliczenia z bankiem – bowiem w ich ocenie koszty były nieproporcjonalnie wysokie do faktycznego czasu trwania pozaustawowych wakacji kredytowych.
Ustawowe wakacje kredytowe
- Oferowanie klientom składającym oświadczenie o skorzystaniu z ustawowych wakacji kredytowych na mocy Tarczy 4.0 oferty pozaustawowych wakacji kredytowych
Rzecznik Finansowy wskazuje, że po wejściu w życie Tarczy 4.0 i uruchomieniu ustawowych wakacji kredytowych klienci zwracali się do Rzecznika Finansowego z prośbą o pomoc i wskazywali, że kierując do podmiotu rynku finansowego zapytanie o ustawowe wakacje kredytowe nie zawsze otrzymywali informację zwrotną. Przepisy ustawy nie są zrozumiałe dla przeciętnego konsumenta i oczekiwał on pomocy oraz udzielenia wyjaśnień.
Dodatkowo, Rzecznik Finansowy otrzymał sygnały dotyczące praktyki jednego z banków polegającej na nie rozpatrywania wniosków o ustawowe wakacje kredytowe, mimo spełnienia przez kredytobiorców warunków wskazanych w wprowadzonych na mocy Tarczy 4.0 art. 31fa i następnych do ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 374, dalej: Tarcza Antykryzysowa 1.0) co w konsekwencji skutkowało pobieraniem lub żądaniem spłaty dalszych rat kredytu.
- Weryfikowanie przez kredytodawcę oświadczeń składanych w ramach wniosku o ustawowe wakacje kredytowe
Kredytobiorca składając wniosek o ustawowe wakacje kredytowe zobowiązany jest m.in. do złożenia oświadczenia, że po dniu 13 marca 2020 r. utracił on pracę lub inne główne źródło dochodu. Ww. oświadczenie składane jest pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.
Do Rzecznika Finansowego wpłynęły sygnały dotyczące praktyki jednego z podmiotów rynku finansowego, który żąda od kredytobiorców upoważnienia do weryfikacji prawdziwości złożonego oświadczenia poprzez wyrażanie zgody na zwrócenie się przez kredytodawcę do pracodawcy kredytobiorcy celem potwierdzenia np. utraty pracy. Z sygnałów, które otrzymał Rzecznik Finansowy wynika, że część podmiotów rynku finansowego zastrzega możliwość weryfikacji składanych oświadczeń na podstawie art. 70 Prawa Bankowego.
Stanowisko Rzecznika Finansowego
- Ocena działań banków
Rzecznik Finansowy negatywnie ocenia poniższe praktyki stosowane przez niektóre banki w zakresie pozaustawowych wakacji kredytowych:
- Zróżnicowanie oraz niejednolity charakter ofert banków
Rzecznik Finansowy wskazuje, że zróżnicowanie ofert poszczególnych banków powodowało, że część klientów odbierała działania banków jako nieuczciwe. Proces podejmowania decyzji, w tym czas rozpatrzenia wniosku był na tyle niejednolity, że mogło to powodować, iż w podobnych stanach faktycznych decyzje banków mogły być odmienne.
- Brak przekazania kredytobiorcom na etapie przedkontraktowym symulacji spłaty kredytu uwzględniającej udzielenie karencji w spłacie
Nieudostępnianie symulacji spłaty już na etapie przedkontraktowym był istotnym mankamentem oferty banków. Kredytobiorca był „zaskakiwany” nowym harmonogramem spłaty już po związaniu się porozumieniem z bankiem. Taka sytuacja rodziła kolejne problemy m.in. związane z możliwością odstąpienia czy rezygnacji z zawartego aneksu.
- Wzrost całkowitego kosztu kredytu
Konsekwencją braku przekazania symulacji spłaty był niejednokrotnie brak informacji o wzroście całkowitego kosztu kredytu. Kredytobiorcy nie byli informowani lub byli informowani jedynie ogólnikowo o wzroście całkowitego kosztu kredytu, ale brak przekazania symulacji spłaty kredytu powodował, że kredytobiorca nie miał wiedzy jakiej wysokości jest to koszt. Niejednokrotnie okazywało się że dodatkowy koszt wygenerowany przez skorzystanie z „pozaustawowych wakacji kredytowych” oscyluje w granicach nawet kilku tysięcy złotych, o czym kredytobiorca dowiadywał się niejednokrotnie dopiero z harmonogramu spłaty doręczanego przed dniem zapadalności kolejnej raty, już po zakończeniu przyznanej karencji w spłacie. W ocenie Rzecznika Finansowego kredytobiorcy zostali pozbawieni możliwości podjęcia świadomej decyzji co do skorzystania z oferty banków i obiektywnej ich oceny.
- Wymóg złożenia oświadczenia o uznaniu salda
Stosowanie przez niektóre z banków postanowień tego rodzaju zrodziło dodatkowo podejrzenie, że dany bank chce wykorzystać instrument pomocowy, jakim jest udzielenie „pozaustawowych wakacji kredytowych” do tego, by wśród kredytobiorców powstało błędne przekonanie, iż nie mogą oni w przyszłości kwestionować wysokości zadłużenia wynikającego z umowy kredytu, nawet wtedy gdyby źródłem zobowiązania były klauzule niedozwolone zawarte w tej umowie. Rzecznik Finansowy stoi na stanowisku, że złożenie oświadczenia o uznaniu salda kredytu nie powinno w żaden sposób utrudniać drogi klienta podmiotu rynku finansowego do dochodzenia w przyszłości ewentualnych roszczeń związanych ze stosowaniem przez bank niedozwolonych postanowień umownych.
- Brak poinformowania kredytobiorców o skutkach skorzystania z pozaustawowych wakacji kredytowych tj. o przekazaniu danych do Biura Informacji Kredytowej oraz wpływu tej informacji na ocenę zdolności kredytowej, a co za tym idzie brak możliwości uzyskania nowego zaangażowania finansowego
Banki początkowo nie informowały swoich klientów o fakcie przekazywania danych o udzieleniu pozaustawowych wakacji kredytowych. Fakt przekazania tych danych, zgodnie z komunikatem Biura Informacji Kredytowej S.A. nie miał wpływu na tzw. scoring (punktową ocenę zdolności kredytowej), ale ostateczna ocena zdolności kredytowej należy do kredytodawcy. Z informacji uzyskanych przez Rzecznika Finansowego wynika, że w wielu przypadkach wpłynęło to negatywnie na ocenę zdolności kredytowej wnioskującego i skutkowało odmową udzielenia nowego kredytu czy zawarcia umowy leasingu, nie tylko w czasie trwania karencji w spłacie, ale nawet po ich zakończeniu. W ocenie Rzecznika Finansowego kredytobiorcy nie byli informowani o skutkach skorzystania z oferty banków, a skutki te wykraczają poza czas trwania pozaustawowych wakacji kredytowych. Rzecznik Finansowy wielokrotnie wskazywał na długotrwałe konsekwencje przekazania danych do BIK i gromadzenia takich danych od początku oferowania pozaustawowych wakacji kredytowych.
Wprowadzenie pozaustawowych wakacji kredytowych było sprawdzianem dla całego sektora. Ze względu na brak ustawowych rozwiązań w pierwszych miesiącach trwania pandemii, wypracowanie właściwych i jednolitych praktyk obciążało sektor bankowy, w tym reprezentujący go Związek Banków Polskich. Rzecznik Finansowy wskazuje, że pozaustawowe wakacje kredytowe w odbiorze społecznym przez klientów banków uznawane są za próbę wykorzystania przez banki sytuacji kryzysowej dla uzyskania dodatkowego zysku. Kredytobiorca, który znalazł się w trudnej sytuacji finansowej w związku z utratą źródeł dochodu wskutek pandemii jest ostatecznie zmuszony spłacić kredyt w wyższej wysokości, natomiast dodatkowy dochód uzyskuje „udzielający pomocy” bank. Sygnały, jakie Rzecznik Finansowy otrzymuje od klientów podmiotów rynku finansowego pokazują, że przedmiotowa praktyka powoduje utratę zaufania nie tylko do poszczególnych banków, ale także do całego sektora. Rzecznik Finansowy wskazuje, że sektor bankowy nie skorzystał z okazji na odbudowę nadszarpniętego w ostatnich latach zaufania swoich klientów, a jedynie pogłębił nieufność klientów wobec banków.
Niezależnie od wyżej wskazanej oceny, Rzecznik Finansowy ostateczny osąd pozostawia kredytobiorcom, do których to została skierowana oferta pozaustawowych wakacji kredytowych.
Wprowadzenie ustawowych wakacji kredytowych miało być odpowiedzią na bolączki kredytobiorców, między innymi te wskazane powyżej poprzez uproszczenie i ujednolicenie zasad udzielania zawieszenia spłaty rat kredytów lub pożyczki.
Dane zgromadzone przez Rzecznika Finansowego na przełomie sierpnia i września wskazują, że niewielu kredytobiorców w ogóle zdecydowało się na skorzystania z wakacji ustawowych – stosunek wniosków o ustawowe wakacje kredytowe do udzielonych pozaustawowych wakacji kredytowych nie przekracza najczęściej nawet 1%. W ocenie Rzecznika Finansowego świadczy to o tym, że ustawodawca znacznie spóźnił się z wdrożeniem bezkosztowego rozwiązania dla kredytobiorców. Rozwiązanie to, jak pokazują między innymi powołane dane, było niezwykle potrzebne. Kredytobiorcy, którzy stracili pracę czy źródło dochodu potrzebowali tego wsparcia niezwłocznie po wybuchu pandemii – w okresie od marca do maja 2020 r. widoczny był brak ustawowego rozwiązania, który zmuszał kredytobiorców do skorzystania z oferty banków w ramach pozaustawowych wakacji kredytowych.
W odniesieniu do ustawowych wakacji kredytowych Rzecznik Finansowy szczególnie negatywnie ocenia praktykę stosowaną przez jeden z podmiotów rynku finansowego, który w odpowiedzi na zapytania swoich klientów o ustawowe wakacje kredytowe oferował klientom kosztowne pozaustawowe wakacje kredytowe. Taka praktyka jest sprzeczna z prawem, a podmiot wykorzystuje swoją pozycję dominującą. Konsument składając wniosek o ustawowe wakacje kredytowe oczekuje, że w dacie jego doręczenia kredytobiorcy, zostanie on uznany i uwzględniony – praktyka polegająca na przedłużeniu tego procesu czy proponowanie innego produktu banku poprzez np. oferowanie pozaustawowych wakacji kredytowych może być uznana za nieuczciwą praktykę rynkową. Proponowanie klientowi usługi finansowej (produktu) nie odpowiadającego jego potrzebom jest przykładem „missellingu”.
- Działania podjęte przez Rzecznika Finansowego
Rzecznik Finansowy już na początku trwania pandemii COVID-19 uruchomił specjalną akcję „Finanse w czasie koronawirusa”, gdzie klienci podmiotów rynku finansowego mogli zwrócić się do ekspertów Biura Rzecznika Finansowego po poradę oraz złożyć wniosek o podjęcie interwencji z podmiotem rynku finansowego.
Na dzień 14 października 2020 r. Rzecznik Finansowy od początku trwania pandemii SARS- CoV- 2 udzielił 594 porad mailowych oraz telefonicznych związanych z problematyką wakacji kredytowych.
Kwestia działań podejmowanych w tym okresie przez banki wobec kredytobiorców, w szczególności wprowadzenia oferty pozaustawowych wakacji kredytowych była przedmiotem szczególnego zainteresowania Rzecznika Finansowego. W dniu 24 marca 2020 r. Rzecznik skierował do wszystkich banków komercyjnych i spółdzielczych wystąpienie z prośbą o przedstawienie odpowiedzi na szczegółowe pytania dotyczące zasad tzw. pozaustawowych wakacji kredytowych, które pozwoliło na przygotowanie zestawienia ofert.
Analiza przekazanych Rzecznikowi Finansowemu przez banki dokumentów, jak również zgłoszenia otrzymane ze strony klientów podmiotów rynku finansowego spowodowały, że Rzecznik Finansowy powziął wątpliwości co do niektórych zapisów stosowanych w aneksach przez podmioty rynku finansowego.
Rzecznik Finansowy zwrócił się do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zbadanie czy Santander Bank Polska S.A oraz BNP Paribas Bank Polska S.A. stosują praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2019 r. poz. 369 t.j.)
Ponadto Rzecznik Finansowy skierował do Sądu Okręgowego w Warszawie powództwo o zaniechanie nieuczciwej praktyki rynkowej przeciwko Santander Bank Polska S.A. Sąd Okręgowy w Warszawie wydał w dniu 12 maja 2020 r. postanowienie o zabezpieczeniu roszczenia Rzecznika Finansowego przeciwko Santander Bank Polska S.A. poprzez zakazanie obowiązanemu stosowania we wzorcach umów, umowach, aneksach oraz innych dokumentach, obejmujących oświadczenia woli kredytobiorców w zakresie kredytów denominowanych lub indeksowanych do waluty obcej, postanowień umownych, potwierdzających w sposób bezpośredni lub dorozumiany ważność umowy kredytowej lub brak w niej klauzul niedozwolonych, wpływających na ważność umowy w całości lub w części, a w szczególności zakazanie umieszczania w aneksach (dokumentach stwierdzających zmianę umowy kredytowej) zawieranych z klientami podmiotów rynku finansowego postanowienia potwierdzającego, że «Bank posiada niesporną wierzytelność wobec kredytobiorcy» albo postanowienia równorzędnego.
- Problemy kredytobiorców mogące wystąpić w przyszłości w związku z skorzystaniem z oferty pozaustawowych wakacji kredytowych
Rzecznik Finansowy analizując problematykę związaną z wakacjami kredytowymi zidentyfikował trzy główne zagrożenia, z jakimi w przyszłości mogą dotknąć kredytobiorców:
- Brak możliwości uzyskania nowego kredytu lub pożyczki
Informacje przekazywane w związku z wakacjami kredytowymi do BIK-u mogą mieć negatywny wpływ na ocenę zdolności kredytowej. Klient banku, w przypadku odmowy udzielenia kredytu, ma prawo żądać wskazania przyczyn wydania takiej decyzji na podstawie art. 70a Prawa Bankowego. Co najważniejsze, odpowiedź banku nie powinna być ogólna, a powinna wskazywać na konkretne okoliczności i dane, które zdecydowały o podjęciu decyzji odmownej.
- Wypowiedzenie umowy kredytu będące skutkiem wzrostu wysokości raty lub rezygnacji z pozaustawowych wakacji kredytowych
Banki za czas trwania pozaustawowych wakacji kredytowych naliczały dodatkowy koszt tj. odsetki. Zależnie od ich wysokości oraz terminu spłaty (na zakończenie okresu kredytowania/niezwłocznie po okresie karencji), obowiązek ich zapłaty może przekraczać realne możliwości kredytobiorcy. Brak spłaty zobowiązania w wyznaczonych terminach może w ostateczności skutkować nawet wypowiedzeniem umowy. Podobnie rezygnacja z pozaustawowych wakacji kredytowych skutkuje koniecznością natychmiastowego uregulowania rat, których płatność została wcześniej zawieszona.
- Skutki złożenia oświadczenia o uznaniu salda/potwierdzenia wysokości zadłużenia
Klienci banków mogą nie być świadomi, że w aneksach do ich umów kredytu znajdują się kwestionowane postanowienia oraz mogą nie mieć wiedzy co do treści komunikatów zamieszczonych na stronach internetowych banków, a odnoszących się do kwestionowanych postanowień. W ostateczności może dojść do zniekształcenia zachowania klienta poprzez np. zaniechanie dochodzenia roszczenia wobec banku.
Rzecznik Finansowy zwraca uwagę, że w przypadku kierowania zastrzeżeń co do wakacji kredytowych klientowi przysługują następujące narzędzia, m.in.:
- Złożenie reklamacji w banku;
- Skierowanie wniosku do Rzecznika Finansowego o podjęcie interwencji wobec podmiotu rynku finansowego;
- Skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego.
Kredytobiorcy nadal kierują zastrzeżenia związane z udzielonymi im wakacjami kredytowymi. Rzecznik Finansowy będzie podejmował dalsze działania mające na celu ochronę klientów podmiotów rynku finansowego.