Wstęp
Rzecznik Finansowy obserwuje zróżnicowaną praktykę podmiotów rynku finansowego w zakresie interpretacji przepisów ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. 2011 r. nr 126 poz. 715 z późn. zm.; dalej: u.k.k.). Przypomnieć należy, że już w maju 2016 r. Rzecznik Finansowy przedstawił stanowisko, z którego wynika, że przepis art. 49 ust. 1 u.k.k. należy rozumieć w ten sposób, że w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu konsumenckiego następuje obniżenie wszystkich kosztów takiego kredytu, niezależnie od ich charakteru i niezależnie od tego, kiedy koszty te zostały faktycznie poniesione przez kredytobiorcę, z tymże redukcja ta ma charakter proporcjonalny, tj. odnosi się do okresu od dnia faktycznej spłaty kredytu do dnia ostatecznej spłaty określonej w umowie.
Interpretacja art. 49 u.k.k. dokonana przez Rzecznika Finansowego została potwierdzona przez wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: TSUE lub Trybunał) z dnia 11 września 2019 r. w sprawie Lexitor Sp. z o.o. przeciwko Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo-Kredytowej im. F. Stefczyka, mBank S.A. oraz Santander Consumer Bank S.A. C-383/18 (dalej: wyrok w sprawie Lexitor lub wyrok TSUE), a następnie przez uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2019 r. III CZP 45/19 (dalej również jako: uchwała Sądu Najwyższego). Zgodnie z powyżej wskazaną uchwałą Sądu Najwyższego, przewidziane w art. 49 ust. 1 u.k.k. uprawnienie konsumenta do obniżenia całkowitego kosztu kredytu w przypadku jego spłaty w całości przed terminem określonym w umowie obejmuje także prowizję za udzielenie kredytu. W świetle powyższego, prezentowanie przez kredytodawców interpretacji odmiennej jest nieuprawnione.
Pomimo upływu ponad 4 lat od wydania stanowiska Rzecznika Finansowego i blisko roku od wydania wyroku w sprawie Lexitor) liczba skarg klientów podmiotów rynku finansowego wpływająca do Biura Rzecznika Finansowego w związku z odmową uznania roszczeń klienta o proporcjonalny zwrot prowizji stale rośnie. Sugeruje to, że nie wszyscy kredytodawcy dostosowali swoje praktyki do stanu zgodnego z prawem i to pomimo wielokrotnych wystąpień Rzecznika Finansowego w indywidualnych sprawach klientów tych podmiotów.
Rzecznik Finansowy zaznacza, że od momentu wejścia w życie ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym (Dz.U. 2015 poz. 1348 z późn. zm.; dalej: ustawa o Rzeczniku Finansowym) do dnia sporządzenia niniejszego stanowiska do Biura Rzecznika Finansowego wpłynęło blisko 4.700 skarg klientów związanych z nieuwzględnieniem roszczeń dotyczących zwrotu proporcjonalnej części kosztów w przypadku przedterminowej spłaty kredytu konsumenckiego. Przedstawiając ten proces chronologicznie należy wskazać, że do końca 2016 r. wpłynęło tylko 198 takich skarg. W roku 2017 tych skarg było łącznie już 394., natomiast w roku 2018 odnotowano wpływ 560 skarg klientów. Znaczny skok ilościowy został zanotowany w roku 2019, kiedy to wpłynęło ich już 1083. W roku 2020 mamy do czynienia ze nasilieniem problemu. W pierwszym półroczu tego roku, do momentu sporządzenia niniejszego stanowiska, do Biura Rzecznika Finansowego wpłynęło już blisko 2,5 tys. takich skarg.
Źródło: Rzecznik Finansowy, dane za okres 11 października 2015 r. do 27 lipca 2020 r.
Mimo działań interwencyjnych podejmowanych przez Rzecznika Finansowego w przedmiotowym zakresie nie wszyscy kredytodawcy uwzględniają roszczenia konsumentów. Podkreślenia wymaga, że istotne zwiększenie ilości wniosków o podjęcie działań przez Rzecznika Finansowego w indywidualnej sprawie klienta ma miejsce od 11 września 2019 r., kiedy to TSUE wydał głośny wyrok w sprawie Lexitor. W ciągu roku od wydania wyroku TSUE do Biura Rzecznika Finansowego wpłynęło niemal dwa razy więcej spraw niż przez pierwsze 3 lata funkcjonowania Rzecznika Finansowego, a liczba tych spraw stale rośnie. Od początku funkcjonowania Biura Rzecznika Finansowego do dnia poprzedzającego dzień wydania tego wyroku wpłynęło bowiem łącznie 1.652 wniosków o podjęcie działań przez Rzecznika w indywidualnej sprawie klienta związanej z odmową proporcjonalnego zwrotu kosztów, w tym prowizji. Podczas gdy od dnia 11 września 2019 r. wpłynęło takich wniosków ponad 3 tys.
Zdaniem Rzecznika Finansowego treść przepisu art. 52 u.k.k. jest jasna i nie budzi wątpliwości interpretacyjnych, stąd też z dużym niepokojem przyjmuje praktykę podmiotów w tym przedmiocie. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu „[k]redytodawca jest zobowiązany do rozliczenia z konsumentem kredytu w terminie 14 dni od dnia dokonania wcześniejszej spłaty kredytu w całości”. Rozliczenie takie powinno nastąpić automatycznie, bez konieczności składania przez konsumenta dodatkowych wniosków czy reklamacji. W przypadku spłaty całości kredytu przed terminem określonym w umowie, całkowity koszt kredytu ulega obniżeniu, a obniżenie to dotyczy również takich kosztów jak prowizja lub opłata przygotowawcza. Gdyby zatem podmioty rynku finansowego prawidłowo realizowały swoje zobowiązania wobec klientów i stosowały się do przepisów powszechnie obowiązujących, a w tym respektowały orzeczenia TSUE i wykładnię zawartą w orzeczeniach Sądu Najwyższego, konsumenci nie byliby narażeni na konieczność podejmowania złożonych działań, a w tym w szczególności składania reklamacji, występowania z wnioskami o podjęcie interwencji, czy wreszcie dochodzenia roszczeń na drodze sądowej. Wszystko to sprawia, że praktyki rynkowe kredytodawców w przedmiotowym zakresie Rzecznik ocenia jako nieuczciwe.
Poglądy podmiotów rynku finansowego (banków i instytucji pożyczkowych)
W praktyce Biura Rzecznika Finansowego zidentyfikowano zespół poglądów podmiotów rynku finansowego, które prezentowane są jako uzasadnienie stanowiska o odmowie zwrotu należnej kredytobiorcy części kosztu kredytu. Poglądy te można pogrupować następująco:
- Pogląd, jakoby nie wszystkie koszty kredytu konsumenckiego stanowiły koszty powiązane z okresem kredytowania.
- Pogląd, jakoby do wykładni przepisu art. 49 ust. 1 u.k.k. wystarczające było zastosowanie wykładni językowej, której rezultat miałby przesądzać o niezasadności roszczeń kredytobiorcy.
- Pogląd, zgodnie z którym prawotwórczy skutek wyroku TSUE wyłącza możliwość jego zastosowania do stosunków powstałych przed jego wydaniem
- Pogląd, jakoby wyrok TSUE wiązał wyłącznie sąd zwracający się do niego z pytaniem prejudycjalnym.
- Poglądy uzależniające powstanie roszczenia kredytobiorcy z art. 49 ust. 1 u.k.k. od konkretnej daty zawarcia umowy lub spłaty kredytu.
Ad 1. Podmioty rynku finansowego w odpowiedziach na reklamacje klientów, czy też w pismach kierowanych bezpośrednio do Rzecznika Finansowego podkreślają, że część wynagrodzenia za udzielenie kredytu konsumenckiego w rozumieniu art. 3 u.k.k. (w przypadku banków za wykonanie czynności bankowej) została wyodrębniona w postaci np. prowizji lub opłaty przygotowawczej i ta część wynagrodzenia jest powiązana z działaniami podejmowanymi przez kredytodawcę przed udzieleniem finansowania. Do działań takich zdaniem tych podmiotów – należy zaliczyć m.in. ocenę zdolności kredytowej, pozyskanie klienta, spisanie wniosku oraz działania związane z udzieleniem kredytu konsumenckiego np. zawarcie umowy, udostępnienie kwoty kredytu. W ocenie podmiotów rynku finansowego, koszt ten, nie jest powiązany z okresem kredytowania, co oznacza, że ich zdaniem prowizja lub opłata przygotowawcza nie podlega proporcjonalnemu obniżeniu zgodnie z 49 ust. 1 u.k.k.
Ad 2. Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym przez niektóre podmioty rynku finansowego kluczowe znaczenie w interpretacji normy art. 49 u.k.k. ma wykładnia językowa. Zdaniem tych podmiotów wykładnia językowa art. 49 ust. 1 u.k.k. wskazuje, że nie wszystkie koszty składające się na całkowity koszt kredytu, będą podlegać proporcjonalnej redukcji w przypadku przedterminowej spłaty kredytu konsumenckiego. Ich zdaniem obniżeniu ulegają tylko te koszty, które spełniają dwie przesłanki łącznie: (1) wchodzą w skład całkowitego kosztu kredytu oraz (2) dotyczą okresu, o który skrócono czas obowiązywania umowy. Przy tym podmioty rynku finansowego wskazują, że ustawa u.k.k. w tym zakresie nie operuje pojęciem „całkowitego kosztu kredytu”, co uzasadnia ich zdaniem stanowisko, że nie każdy koszt wchodzący w skład całkowitego kosztu kredytu będzie ulegał proporcjonalnemu obniżeniu w przypadku całkowitej, przedterminowej spłaty. Co więcej kredytodawcy tacy wskazują, że dla uznania interpretacji Rzecznika Finansowego przyjętej jeszcze w 2016 r., a także w związku z dokonaną przez TSUE wykładnią art. 16 ust. 1 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę 87/102/EWG (dalej: Dyrektywa 2008/48/WE), konieczna jest nowelizacja normy zawartej w przepisie art. 49 ust. 1 u.k.k.
Ad 3. Podmioty rynku finansowego wskazują na prawotwórczy charakter wyroku w sprawie Lexitor. Asumptem dla takiego uznania przez niektórych kredytodawców jest fakt, że wyrok ten w istotny sposób – ich zdaniem – zmienił dotychczasowy sposób wykładni. Takie podmioty rynku finansowego wskazują na przełomowy charakter rozstrzygnięcia TSUE, który miał w ich opinii diametralnie zmienić ocenę roszczeń konsumentów opartych o treść art. 49 ust. 1 u.k.k. Przyjmując takie stanowisko, podmioty wskazują, że stosowanie wykładni płynącej z wyroku w sprawie Lexitor jest niemożliwe ze względu na dwie zasady: „nie działania prawa wstecz” oraz „zaufania podmiotu do państwa i stanowionego przez nie prawa”. W ocenie niektórych kredytodawców wyrok w sprawie Lexitor nie stanowi jedynie wykładni prawa, ale jest równorzędny aktowi stanowienia prawa. Dodatkowo, podmioty takie wskazują, że ich zdaniem, wobec brzmienia treści art. 49 ust. 1 u.k.k. nie jest możliwe automatyczne przeniesienie treści wyroku na grunt polskiego prawa, w szczególności do stosunków powstałych przed datą ogłoszenia wyroku.
Ad 4. Niektóre podmioty rynku finansowego argumentują, że wyrok w sprawie Lexitor formalnie wiąże tylko sąd, który zwrócił się z pytaniem prawnym do TSUE oraz wszystkie inne sądy orzekające w sprawie, w której zadano pytanie prejudycjalne. Dodatkowo podkreślają, że wyrok ten nie może oddziaływać na działalność podmiotu nie będącego stroną wskazanego procesu.
Ad 5. Niektóre z podmiotów rynku finansowego uwzględniają roszczenia Konsumentów oparte o treść art. 49 ust. 1 u.k.k. w odniesieniu do umów zawartych lub spłaconych w określonym terminie. Najczęściej takie granice oparte są o dwie daty: 16 maja 2016 r. jako data wydania stanowiska przez Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów lub 11 września 2019 r. w związku z ogłoszeniem wyroku w sprawie Lexitor.
Pogląd Rzecznika Finansowego
W ocenie Rzecznika Finansowego, wszystkie powyżej prezentowane przykładowo stanowiska kredytodawców są niezgodne z obowiązującym prawem, a stosowanie ich stanowi działanie sprzeczne z dobrymi obyczajami i może zniekształcić w istotny sposób zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta. Zdaniem Rzecznika podnoszona przez większość kredytodawców argumentacja ma na celu ograniczenie prawa konsumentów do rozliczenia ich kredytu zgodnie z prawem europejskim oraz krajowym i może wprowadzać w błąd, co do przysługujących tym kredytobiorcom uprawnień. Takie nieuczciwe – zdaniem Rzecznika – praktyki należy oceniać jednoznacznie negatywnie.
Obniżenie kosztów ma charakter proporcjonalny w tym sensie, że dotyczy okresu od dnia faktycznej spłaty do dnia ostatecznej spłaty określonej w umowie. Interpretację taką potwierdza ostatnia część zdania w art. 49 ust. 1 u.k.k., zgodnie z którą obniżeniu podlegają nawet te koszty, które konsument poniósł przed spłatą kredytu. Oznacza to, że intencją ustawodawcy było, aby nie różnicować możliwości obniżenia kosztu kredytu w zależności od tego jaki charakter ma ten koszt i w jakim czasie został poniesiony.
Nie sposób się zatem zgodzić z interpretacją niektórych kredytodawców, jakoby koszty kredytu można było podzielić na dwie grupy, tj.: (1) koszty, których wysokość została rozłożona w czasie – zależy od czasu obowiązywania umowy np. odsetki lub koszty ubezpieczeniowe; (2) koszty, których wysokość jest stała, nierozłożona w czasie – nie zależy od długości obowiązywania umowy;
Taką wykładnię potwierdzają zarówno wyrok TSUE w sprawie Lexitor, jak i uchwała Sądu Najwyższego. TSUE dokonał wiążącej wykładni art. 16 ust. 1 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę 87/102/EWG (dalej: Dyrektywa 2008/48/WE). Zgodnie z wyrokiem TSUE w sprawie Lexitor, art. 16 ust. 1 Dyrektywy 2008/48/WE należy interpretować w ten sposób, że prawo konsumenta do obniżki całkowitego kosztu kredytu w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu obejmuje wszystkie koszty, które zostały nałożone na konsumenta (pkt 36 oraz sentencja wyroku w sprawie Lexitor).
Dyrektywa 2008/48/WE została w sposób prawidłowy transponowana do polskiego porządku prawnego. Implementację art. 16 ust. 1 Dyrektywy 2008/48/WE w porządku krajowym stanowi art. 49 u.k.k. Bezsporne jest, iż wykładnia art. 49 ust. 1 u.k.k. zgodna z art. 16 ust. 1 Dyrektywy jest możliwa. Tym samym nie sposób uznać za poprawną takiej interpretacji art. 49 ust. 1 u.k.k., która prowadzi do nieprawidłowej (wadliwej) transpozycji art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48 do polskiego porządku prawnego.
TSUE wskazał ponadto, że Pojęcie „całkowitego kosztu kredytu” z art. 3 lit. g) omawianej dyrektywy należy definiować jako obejmujące wszystkie koszty, łącznie z odsetkami, prowizjami, podatkami oraz wszelkimi innymi opłatami, które konsument jest zobowiązany ponieść w związku z umową o kredyt, które to koszty znane są kredytodawcy, z wyjątkiem kosztów notarialnych. Definicja ta nie zawiera zatem żadnego ograniczenia dotyczącego okresu obowiązywania danej umowy o kredyt. Omawiając ramy prawne Dyrektywy 2008/48/WE Trybunał podkreślił znaczenie Motywów 7,9 i 39 Dyrektywy, które wprost wskazują na jej cel:
(7) W celu ułatwienia powstawania dobrze funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich należy ustanowić zharmonizowane wspólnotowe ramy w wielu kluczowych obszarach. W związku ze stałym rozwojem rynku kredytów konsumenckich i rosnącą mobilnością obywateli europejskich wybiegające w przyszłość przepisy prawne Wspólnoty, które można będzie dostosować do przyszłych form kredytowania i które umożliwią państwom członkowskim zachowanie odpowiedniego poziomu elastyczności przy wprowadzaniu ich w życie, powinny pomóc w ustanowieniu nowoczesnego systemu przepisów dotyczących kredytów konsumenckich.
[…]
(9) Pełna harmonizacja jest niezbędna do zapewnienia wszystkim konsumentom we Wspólnocie wysokiego i równoważnego poziomu ochrony ich interesów i stworzenia prawdziwego rynku wewnętrznego […].
[…]
(39) Konsument powinien mieć prawo do wywiązania się ze swoich zobowiązań przed upływem terminu określonego w umowie kredytowej. W przypadku przedterminowej spłaty w całości lub części kredytodawcy powinna przysługiwać rekompensata za koszty bezpośrednio związane z przedterminową spłatą, z uwzględnieniem ewentualnych oszczędności uzyskanych przez kredytodawcę. W celu ustalenia metody obliczania rekompensaty ważne jest przestrzeganie kilku zasad. Sposób obliczania rekompensaty należnej kredytodawcy powinien być przejrzysty i zrozumiały dla konsumentów już na etapie poprzedzającym zawarcie umowy o kredyt, a w każdym przypadku podczas wykonywania umowy o kredyt. Ponadto metoda obliczania powinna być łatwa do stosowania przez kredytodawców, a sprawowanie nadzoru w zakresie rekompensaty przez odpowiedzialne organy powinno być ułatwione […].
Postanowienia ustawy u.k.k. nie mogą być analizowane w oderwaniu od kontekstu i celu Dyrektywy 2008/48/WE. Zgodnie z art. 49 ust. 1 u.k.k, w przypadku spłaty całości kredytu przed terminem określonym w umowie, całkowity koszt kredytu ulega obniżeniu o te koszty, które dotyczą okresu, o który skrócono czas obowiązywania umowy, chociażby konsument poniósł je przed tą spłatą. Stosownie natomiast do treści art. 16 ust. 1 Dyrektywy 2008/48/WE Konsument ma prawo w każdym czasie spłacić w całości lub w części swoje zobowiązania wynikające z umowy o kredyt. W takich przypadkach jest on uprawniony do uzyskania obniżki całkowitego kosztu kredytu, na którą składają się odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy.
Co istotne Trybunał w wyroku w sprawie Lexitor wskazuje także na znaczenie art. 22 Dyrektywy 2008/48/WE, który stanowi, iż w zakresie, w jakim niniejsza dyrektywa zawiera zharmonizowane przepisy, państwa członkowskie nie mogą utrzymywać w swoim prawie krajowym ani wprowadzać do niego przepisów odbiegających od tych, które zostały ustanowione w niniejszej dyrektywie. […] Państwa członkowskie zapewniają ponadto, by przepisy, które przyjmują w celu wykonania niniejszej dyrektywy, nie mogły być obchodzone poprzez sposób formułowania umów […].
Jednocześnie podkreślić należy, iż w przedmiocie uprawnień konsumenta do obniżenia całkowitego kosztu kredytu w przypadku jego spłaty w całości przed terminem wypowiedział się również Sąd Najwyższy, co w sposób definitywny powinno usunąć wszelkie pozostałe wątpliwości interpretacyjne. W uchwale z dnia 12 grudnia 2019 r. (III CZP 45/19) Sąd Najwyższy wskazał, iż przewidziane w art. 49 ust. 1 u.k.k. uprawnienie konsumenta do obniżenia całkowitego kosztu kredytu w przypadku jego spłaty w całości przed terminem określonym w umowie obejmuje także prowizję za udzielenie kredytu. W świetle powyższych, forsowanie interpretacji odmiennej przez niektórych kredytodawców jest nieuprawnione i co więcej może wprowadzać w błąd konsumentów, co do przysługujących im uprawnień.
W tym zakresie, zdaniem Rzecznika, stosowane przez niektóre podmioty rynku finansowego praktyki mogą naruszać zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2020 r. poz. 1076 ze zm.; dalej: u.o.k.i.k.). Praktyki takie podlegają ocenie Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który może wydać decyzję uznającą taką praktykę za naruszającą zbiorowy interes konsumentów z dalszymi konsekwencjami, o czym stanowi m.in. przepis art. 26 u.o.k.i.k.
Zakończenie
Z analizy skarg napływających do Rzecznika Finansowego wynika, że praktyki niektórych kredytodawców w zakresie 49 u.k.k. są nieprawidłowe. Rzecznik Finansowy oczekuje, że poglądy przedstawione w niniejszym stanowisku staną się przyczynkiem do rewizji szkodliwych stanowisk kredytodawców i przyczynią się do rozwiązania problemów kredytobiorców.
Mając na uwadze stale rosnącą liczbę wniosków o interwencje Rzecznika Finansowego, w sprawach, w których podmioty rynku finansowego odmawiają rozliczenia i zwrotu proporcjonalnej części prowizji od udzielonego kredytu konsumenckiego przy przedterminowej spłacie, a także zważywszy na istotny odsetek spraw, w których pomimo interwencji Rzecznika Finansowego kredytodawca nie zmienił swojego stanowiska i nie uznał roszczeń klienta, należy spodziewać się w najbliższym czasie zwiększenia ilości spraw, w których kredytobiorcy wstąpią na drogę postępowania sądowego w przedmiotowym zakresie. Rzecznik Finansowy będzie wspierał konsumentów na gruncie postępowania cywilnego, w tym także przedstawiając właściwemu sądowi oświadczenie zawierające istotny dla sprawy pogląd.